عسل به‌عنوان یک ماده‌ی فرآوری شده از شهد گیاهان توسط گونه‌های مختلفی از حشرات مانند زنبور عسل که زندگی اجتماعی دارند تولید میشود.
برخی از شته‌ها، پسیل‌ها، زنجرک‌ها و حتی مورچه‌ها شیرابه‌ی قندی تولید و یا ذخیره می‌کنند، اما معمولا به آن‌ها عسل اطلاق نمی‌شود و ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی عسل را ندارند.
در معنای عام و استانداردهای بین المللی؛ عسل حاصل از شهد یا شیرابه قندی گیاهان است که توسط زنبورعسل جمع آوری و بعد از فرآوری در داخل حجرات شش ضلعی ذخیره می شود.
در واقع منشا گیاهی و فرآوری زنبورعسل که شامل کاهش رطوبت و افزودن یک سری ترشحات بزاقی زنبورعسل در این پروسه بسیار حائز اهمیت است.
از حدود 20 هزار گونه زنبور شناسایی‌شده، تنها برخی از گونه‌ها توانایی فرآوری شهد خام به عسل را دارند و تولید عسل آن‌ها قابل توجه‌است که در این‌بین گونه‌های زنبورعسل جنس Apisبا حدود 9 گونه شناسایی‌شده در دنیا و برخی از گونه‌های زنبورعسل بدون نیش ملی پونین بسیار حائز اهمیت هستند.
یکی از ویژگی‌های مشترک همه زنبورهای تولیدکننده عسل زندگی اجتماعی است که تشکیل‌شده از یک ملکه، چند ده تا چند صد زنبور نر و تا چندهزار زنبور کارگر با وظایف مشخص در یک کلنی می‌باشد.
برخی از زنبورهای مخملی از جنس بامبوس نیز مقادیر قابل توجهی از شهد گل‌ها را جمع‌آوری می‌کنند و در داخل کلنی ذخیره میشود اما فرآوری منحصر‌به‌فردِ تبدیل شهد خام به عسل بر روی آن انجام نمی‌شود.
بزرگترین خانواده زنبورهای عسل متعلق به قبیله ملیپونینی با حدود 500 گونه شناسایی‌شده در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری استرالیا، آفریقا، آسیا و آمریکای جنوبی است.
همه این گونه‌ها عسل قابل توجهی تولید نمی‌کنند اما برخی از این گونه‌ها که توسط انسان پرورش داده می‌شوند،
عسل آن‌ها برداشت و در بازارهای محلی به فروش می‌رسد. در حدود 8 گونه از زنبورهای بدون نیش به‌صورت سنتی در کندوهای عمودی مدور و یا مستطیلی چوبی نگهداری می‌شوند و عسل آن‌ها در درون سلول‌های مومی تیره‌رنگ ذخیره و توسط سرنگ از دورن حجرات تخلیه میشود.
به طور متوسط از هر کلنی زنبورعسل بدون نیش سالانه شش لیتر عسل در 2 تا 4 بار برداشت تولید میشود و در بین اهالی محلی به‌عنوان دارو گاها تا 50 دلار به ازای هر لیتر به فروش می‌رسد.
عسل زنبورهای بدون نیش سهمی بسیار اندکی در تجارت جهانی بازار عسل دارد و معمولا به مصرف بومیان و گردشگران می‌رسد.
سهم اصلی عسل عرضه‌شده در دنیا توسط گونه‌های جنس Apisو به ویژه زنبورعسل معمولی Apis melliferaتولید میشود و بدین لحاظ مهمترین حشره تجاری تولید کننده عسل است.
سایر گونه‌های زنبورعسل از جمله زنبورعسل شرقی Apis ceranaنیز در کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا همچون هند و چین پرورش داده میشود و به طور متوسط از هر کلنی 3 تا 7 کیلو عسل قابل برداشت است.
گونه‌های زنبورعسل کوچک Apis florea، زنبورعسل بزرگ Apis dorsata و زنبورعسل صخره Apis laboriosa از دیگر گونه‌های زنبورعسل هستند. که به‌صورت وحشی بر روی تنه درختان و صخره‌ها آشیانه دارند و قابل مدیریت در کندو نیستند و عسل آن‌ها توسط بومیان و شکارچیان عسل برداشت میشود.
در ایران دو گونه زنبورعسل کوچک و زنبورعسل معمولی برای هزاران سال به صورت وحشی زیست داشته است.
زنبور عسل معمولی از چند صدسال پیش توسط ایرانیان به صورت سنتی در کندوهای گلی و چوبی نگهداری و مدیریت می شده است و از حدود پنجاه سال اخیر با توسعه زنبورداری مدرن انتقال از زنبورداری سنتی به زنبورداری مدرن با ورود کندوهای لانگستروت و شیوه های زنبورداری مدرن قوت گرفته است.
سهم غالب تولید عسل در ایران در زنبورستان ها و توسط بیش از 100 هزار زنبوردار پرتلاش با مدیریت حدودا ده میلیون کلنی زنبورعسل تولید میشود. کیفیت عسل های ایران به لحاظ تنوع عسل های تک گیاه و گرید کیفی بسیار بالاست و در دنیا شاخص و منحصربفرد می باشد.
منبع: کتاب دانستنی های محصولات زنبورعسل، تالیف مهندس محمد رفاهی
