حکیمان و اطبا سنتی، با توجه به دانشی که درباره فواید عسل داشتند، از آن به‌عنوان دارو و به شکل‌های مختلفی در درمان بیماری‌ها استفاده می‌کردند. مرسوم‌ترین روشی که در کتب طب سنتی ایران ثبت شده، استفاده از عسل به شکل ماءالعسل است که گاها در برخی از منابع به آن عسل مصفی نیز گفته می‌شود. ماءالعسل یک لغت عربی است، در زبان فارسی «آب انگبین»، در زبان رومی «ملیطیون» و به یونانی «مالی‌قراطن» نامیده می‌شود. برای تهیه ماءالعسل روش‌های مختلفی در کتاب‌های طب سنتی توصیه شده، اما اجزا مشترکی که در تمام آن‌ها بکار رفته، آب و عسل است که به نسبت‌های مختلفی با هم مخلوط شده و با آتش ملایم جوشانده می‌شود تا مقدار معینی از آن باقی بماند. آنچه در منابع مختلف تفاوت دارد میزان آب و عسل مصرفی و افزودنی‌هایی است که بسته به کاربرد، معمولاً برای تقویت ماءالعسل به آن افزوده می‌شده‌است. در نسخه‌های دارویی طب سنتی استفاده از عسل مصفی بسیار مرسوم است و حکما برای افزایش خاصیت دارویی عسل اقدام به تهیه‌ی عسل مصفی می‌نمودند. تولید ماءالعسل در کشورهای عربی و حتی کشورهای اروپایی انجام می‌شود و حتی محصولات تجاری برپایه ماءالعسل در بازارهای اروپایی و کشورهای حاشیه خلیج فارس وجود دارد.
آیا تولید ماءالعسل با طب مدرن مغایرت دارد؟
تحقیقات جدید ثابت نموده‌است که تیمار حرارتی عسل در دماهای بالا منجر به تغییرات و کاهش کیفی عسل می‌شود و ازآنجایی‌که در دستور تهیه ماءالعسل از حرارت‌های بالای ۸۰ درجه سانتی‌گراد استفاده می‌شود افزایش معنی‌دار ماده سمی هیدروکسی‌متیل‌فورفورال و کاهش برخی از مواد مؤثر موجود در عسل از جمله آمینواسیدها، آنزیم‌ها و یکسری ویتامین‌ها مورد انتظار خواهد بود. بر اساس پژوهش‌های جدید، حرارت‌دهی عسل در دماهای بالای ۴۵ درجه به مدت طولانی، کاهش ارزش تغذیه‌ای عسل را درپی دارد و توصیه بر این است که جهت مصرف عمومی عسل تا حد امکان حرارت داده نشود اما براساس نتایج آزمایشگاهی مشخص شد که در طی تهیه ماءالعسل اثر آنتی‌بیوتیکی و آنتی‌اکسیدانی عسل افزایش یافت به معنای واضح تر در ماءالعسل ارزش تغذیه‌ای عسل کاهش اما ارزش دارویی آن افزایش یافت. بنابراین توصیه می‌شود که برای مصارف عمومی عسل به همان صورت خام استفاده شود اما در موارد درمانی خاص و طبق نظر پزشک متخصص طب سنتی می‌توان از اثرات دارویی ماءالعسل بهره برد.
دستور تهیه ماءالعسل در طب سنتی چگونه‌است؟
حکمای مختلف در کتاب‌های خود طرز تهیه‌ی ماءالعسل را شرح داده‌اند. به‌عنوان مثال حکیم عقیلی شیرازی در کتاب قرابادین کبیر چنین آورده است: «بگیرند عسل مصفی دو من و در چهار من آب، به حرارت ملایم بجوشانند و کف آن را بگیرند تا چهار من از مجموع بماند. پس نگاه‌دارند و بکار برند و این ماءالعسل ساده است.» ایشان در خلاصه‌الحکمه دستور تهیه ماءالعسل را چنین شرح داده‌اند: «بگیرند عسل خالص، یک جزء و از آب باران و یا آب خالص صافی، دو جزء و به آتش ملایم طبخ دهند تا ثلث که همان وزن عسل است، بماند و بکار برند. در قوام آوردن آن شرط است که آب داخل کنند و به آتش ملایم جوش دهند تا به قوام آید و احتیاط کنند که نسوزد زیرا که اگر آب داخل نکنند، کف آن را نمی‌توان گرفت و اگر آتش زیاده کنند می‌سوزد و تلخ می‌گردد.
با وجود تفاوت‌های اندکی که در آراء حکماء مختلف در زمینه دستور تهیه ماءالعسل وجود دارد، دستوری که از مجموع متون قدیمی برداشت می‌شود و مورد اتفاق نظر اطباء و حکماء جدید نیز هست، بدین شرح است:
یک جزء عسل را با دو جزء آب باران مخلوط و با حرارت ملایم گرم کرده و کف آن را می‌گیریم. مدت حرارت‌دهی تا زمانی ادامه خواهد داشت که یک‌سوم مخلوط عسل و آب باران تبخیر شود. شدت حرارت بایستی به گونه‌ای باشد که عسل نسوزد و طعم آن تلخ نگردد.
ماالعسل یک ترکیب دارویی در طب سنتی ایرانی است و استفاده های درمانی آن بایستی با نظر متخصصین طب سنتی انجام شود. توجه داشته باشید در تهیه این محصول اگرچه عسل حرارت می بیند و مغایر با اصل حرارت دیدن عسل است اما می تواند در موارد خاص مورد استفاده قرار گیرد. البته توصیه کلی ما بر استفاده عسل طبیعی، خالص، تازه، خام و سالم است. در تهیه ماءالعسل می توانید از بین تنوع بالایی از عسل های طبیعی ترجیحا از عسل آویشن، عسل چهل گیاه دشت و کوهستان استفاده کنید.
آقای عسل رسالت خود را در حمایت از زنبورداران متعهد جهت تولید باکیفیت ترین عسل های ایران و عرضه و فروش عسل های باکیفیت براساس استانداردهای بین المللی و حتی سختگیرانه تر می داند.
منبع: کتاب دانستنی های محصولات زنبورعسل؛ تالیف مهندس محمد رفاهی
