عسل گون

عسل گَوَن

عسل گون پرتولیدترین عسل تک گیاه ایران است که در بسیاری از مناطق کوهستانی کشور تولید میشود. تنوع و تراکم بسیار زیاد گونه های گَوَن در مراتع ایران باعث شده تا این عسل شاخص ایران برای خیلی از ایرانی ها شناخته شده باشد. عسل گون به خاطر عطر و طعم ملایم و خواص دارویی فراوان در بین ایرانیان محبوبیت بالایی داشته و قطعا هریک از شما برای یک بار هم که شده این عسل خوش طعم کوهی را امتحان کرده اید و طعم و مزه عسل دوران بچگی را در ذهن شکل می دهد.

گیاه مولد عسل گَوَن

ایران بهشت گون است! و گیاه‌شناسان معتقد هستند ایران یک گَوَنستان بزرگ است و در 15 تا 17 میلیون هکتار از مراتع ایران گونه های مختلف گون رویش دارد. و بدین جهت می توان عنوان کرد مهمترین گونه گیاهی ایران به لحاظ تنوع، تراکم و سطح پراکنش در فلات ایران به جنس گیاهی گَوَن اختصاص دارد.

جنس گیاهی گون

جنس گَوَن Astragalus در جهان در حدود 3280 گونه دارد که 500 گونه آن در آمریکا و بقیه در دیگر قاره‌ها پراکندگی دارند؛ البته با این تفاوت که قاره استرالیا فاقد گون است و بدین جهت بزرگترین جنس گیاهی شناخته می‌شود. از این میان 844 گونه گون که تقریبا ده درصد کل گیاهان ایران را در بر می‌گیرد، به‌صورت علفی، یک‌ساله، چندساله چوبی، بوته‌ای یا درختچه‌ای در ایران حضور دارند. از این تعداد 620 گونه به طور انحصاری در ایران وجود دارند؛ بدین مفهوم که هیچ جای دیگر دنیا دیده نمی‌شوند.

پراکندگی گون در ایران

بیشترین پراکندگی گون‌های ایران در، زاگرس و سلسله جبال مرکزی است. در محدوده جنگل‌های شمال (هیرکانی) فقط 6 گونه از گون‌ها رویش دارند و بقیه آن‌ها متعلق به مناطق خشک‌تر هستند. بنابراین گون‌ها، جزء گیاهان خشکی‌پسند به شمار می روند که با رطوبت کم و نیاز آبی اندک به حیات خود ادامه می‌دهند. تعداد 226 گونه گون به‌صورت چوبی، بوته‌ای یا درختچه‌ای هستند که به علت ویژگی‌های ساختاری با توجه به بذر اندکی که تولیدی می‌کنند همیشه به‌صورت جامعه‌پذیر بوده و اجتماعات گیاهی کوچک یا بزرگی را تشکیل می‌دهند. این اجتماعات با برآورد‌های اولیه و مشاهدات میدانی سطحی معادل 15 تا 17 میلیون هکتار را چه به‌صورت فردی یا همراه گیاهان دیگر مانند درمنه، ارس، بنه، بادام، کلاه میرحسن و چوبک زیر پوشش خود دارند که اغلب بالای خط ارتفاعی 1800 متر خودنمایی می‌کنند.

بقیه گونه‌های گون (634 گونه) به‌صورت علفی یک‌ساله یا چندساله هستند و اغلب در ارتفاعات پایین‌تر بوده اما به همراه گونه‌های گروه اول به ارتفاعات بالا نیز کشیده می‌شوند، البته هرگز جامعه‌پذیر نبوده و تعدادی زیادی از آن‌ها به‌صورت علوفه مرغوب مورد تعلیف دام قرار می‌گیرند و تعداد اندکی هم با جذب سلنیوم، برای دام سمی بوده اما برای جلوگیری از سقط جنین دام سودمند هستند. گون‌های جامعه‌پذیر همیشه خاردار بوده، به وسیله دام چرا نمی‌شوند و در تعادل اکوسیستم نقش فراوانی ایفا می‌کنند.

گیاه شناسی گون

گون‌ها با داشتن آرایش برگ‌های شانه ای و همچنین ساختار گل‌های زیبا و معطر به رنگ‌های مختلف از جمله سفید، آبی، صورتی، بنفش، زرد و قرمز جلوه خاصی به مراتع کوهستانی ایران بخشیده است. باید توجه داشت که گاهی به دلیل شباهت در فرم رویشی گون با سایر جنس‌های گیاهی از جمله کلاه میرحسن و یا چوبک و اسپرس اشتباه گرفته می‌شود. از میان گون‌های خاردار تعدادی از آن‌ها (در حدود 80 گونه) مولد کتیرا هستند و محصول کتیرای بدست آمده از آن‌ها به نام‌های “کتیرای سفید” و “کتیرای زرد” در بین مردم ایران و مصرف کنندگان مشهور می‌باشد. گون‌های زرد و گون سفید( پنبه ای) از معروف‌ترین گونه‌های مولد کتیرا می‌باشد. از تعدادی از گونه‌ها از جمله گون گزی و گون انزروت مان (manna) بدست می آید که خاصیت دارویی و درمانی دارد.

حدود 19 درصد از سطح مراتع کشور زیر پوشش گونه‌های مختلف گون قرار دارد و به جرات می‌توان گفت در بیشتر مناطق کوهستانی ایران حداقل چندین گونه گون رویش دارد که سهم بسیار بسزایی در حاصلخیزی و جلوگیری از فرسایش خاک و هم چنین تولید عسل ایفا می‌کنند. تنوع بی نظیر گونه ای در کنار پراکندگی و تراکم زیاد باعث شده‌است که ایران به بهشت گون شناخته شود.

ارزش زنبورداری گیاه گون

گونه‌های متنوع گون یکی از مهمترین گیاهان مولد شهد و گرده ایران هستند که سهم بسیار زیادی در جریان ورودی شهد به کندو دارند. گونه‌های این جنس با تنوع گونه ای بسیار بالا در کنار تراکم و پراکندگی بسیار وسیع، عسل کوهستان‌های ایران را تامین می نمایند و از این جهت، مهمترین گیاه مولد شهد مناطق کوهستانی ایران است که در صورت عدم شهد آوری؛ منجر به کاهش محسوس شهد و عسل ذخیره ای به کندو می‌شود. اولویت فعالیت زنبورعسل بر روی گونه‌های گون جمع‌آوری شهد است و در بیشتر گونه‌ها زنبورعسل، شهد بیشتری نسبت به گرده از این گیاه جمع‌آوری می‌کند. تمامی گونه‌های گون به لحاظ زنبورداری و تولید شهد و گرده اهمیت ندارند و گونه‌های بسیاری هستند که به دلیل شهد کم، فعالیت زنبورعسل بر روی آن بسیار محدود است و به این لحاظ بعضی از گونه‌های گون از جمله گون گزانگبین، گون انزوروت، گون زرد، گون کتیرا، گون پنبه ای و گون طلایی ارزش بیشتری در زنبورداری دارند.

برداشت عسل گون

اواسط بهار تا اواسط تابستان فصل گلدهی گون در ارتفاعات کوهستانی ایران است. هزاران زنبوردار به امید برداشت عسل گون، کلنی های زنبورعسل خود را به مناطق کوهستانی مملو از پوشش گیاهی گون کوچ می دهند. به طور متوسط یک ماه تا چهل روز در مراتع گون مستقر می شوند و در نهایت عسل گون برداشت میشود. ساختار گل های گون به نحوی است که شهد زیادی تولید می کند و زنبورعسل به شدت به این گل ها علاقه مند است. گل های گون با رنگ های درخشان و معطر استقبال خوبی از زنبورعسل می کنند و در ازای انتقال دانه های گرده گل شهد شیرین و دارویی در اختیار زنبورعسل قرار می گیرد. به طور متوسط از هر کلنی زنبورعسل بین ده تا بیست کیلو عسل گون قابل برداشت است. البته تولید این میزان عسل گون منوط به شرایط بهینه برای گلدهی و شهددهی گون در مراتع است.

تغذیه با شربت شکر یا سایر شیرین کننده ها در زمان تولید عسل منجر به کاهش کیفیت و خواص دارویی عسل تولیدی در کندو می شود و متاسفانه این تقلب در زمان تولید عسل گون توسط برخی از زنبورداران انجام میشود. البته زنبورداران زیادی نیز در کشور هستند که صرفا عسل تولیدی در زنبورستان به صورت کاملا طبیعی و خالص از شهد گیاه گون تولید میشود و اغلب عسل تولیدی نیز به شیوه زنبورداری ارگانیک و عسل بسیار باکیفیتی است. گیاه گون گزانگبین مهمترین گونه جنس گیاهی گون برای برداشت عسل گون در ایران است که در رشته کوه زاگرس در غرب کشور رویش فراوانی دارد.

زمان برداشت عسل گون

اواسط تابستان در ماه های تیر و مرداد زمان برداشت عسل گون در مراتع کوهستانی ایران است. در صورت شهددهی خوب گل های گون، امکان برداشت عسل گون فراهم است در غیر این صورت به شدت میزان تولید عسل کاهش می یابد و عسل تولیدی در زنبورستان به عنوان عسل چند گیاه کوهستان عرضه میشود. تجربه بسیاری از زنبورداران این است که تولید عسل گون هر دو سال یک بار اتفاق می افتد. البته تولید عسل ایده آل گون در هر ده یا پانزده سال یک بار اتفاق افتاده است و برای آخرین بار این اتفاق در تابستان 1400 در مراتع زاگرس امکان تولید عسل گون گزانگبین به شکل رویایی و فوق العاده انجام شد و علیرغم خشکسالی بی سابقه اما گون گزانگبین شهددهی عالی داشت و کام زنبورداران را شیرین کرد.

عسل گون، عسل شاخص ایرانی

گیاه گون در زبان انگلیسی به نام Astragalus  و milkvetch  شناخته میشود اما از آن جایی که گون بیشتر در کشورهای ایران و ترکیه و چین و .. گسترش دارد و عسل گون بیشتر در ایران و ترکیه تولید میشود عسل گون به اسامی مختلفی همچون Astragalus honey یا milkvetch honey و یا حتی Gavan honey شناخته میشود. از آن جایی که عسل گون یک عسل خاص تولیدی در ایران است بهتر است که در بازارهای جهانی با یک اسم فارسی برندینگ شود و پیشنهاد میشود عسل گون به نام فارسی Gavan honey در بازارهای جهانی معرفی و عرضه شود. عسل گون تولیدی در زنبورستان های ایران به لحاظ شاخص های حسی (عطر، طعم، بو، مزه) و شاخص های کیفی و سلامت جز عسل های باکیفیت جهانی است.

آنالیز حسی عسل گون

• رنگ : زرد روشن تا زرد طلایی
• غلظت و قوام: با توجه به تولید عسل در مناطق خشک این عسل رطوبت پایین و غلظت و قوام بالایی دارد.
• مزه: شیرینی متوسط
• طعم: بسته به گونه گون متفاوت است اما عسل گون گزانگبین بسیار معطر است
• بو: گیاهی و گل
• عطر: بسیار ملایم و خاص عسل گون
• مدت زمان رُس بستن: متوسط رُس – شش ماه تا یک سال

بررسی فیزیکوشیمیایی عسل گون براساس آنالیز آزمایشگاهی

• میزان رطوبت: رطوبت 14 تا 17 درصد
• میزان قند ساکارز: کمتر از 3 درصد – در اغلب موارد به روش HPLC کمتر از 1 درصد گزارش شده است.
• پرولین: 300 تا 800 – بسته به منطقه، خلوص و کیفیت اما اغلب نمونه های خالص بیش از 600
• میزان دیاستاز: 12 الی 22 – در برخی از نمونه ها مقادیر بالاتر و کمتر گزارش شده
• میزان HMF : در اغلب نمونه های تازه و خالص کمتر از 10 میلی گرم در کیلوگرم

نتیجه گیری:

عسل گون یک عسل تک گیاه و با عطر و طعم منحصربفرد است. عسل گون در مراتع کوهستانی البرز و زاگرس در مراتع بکر و بدور از نهاده های شیمیایی تولید میشود و می توان عسل گون را یک عسل ارگانیک و سالم معرفی کرد. عطر و طعم بی نظیر، خواص فراوان و تولید در کوهستان باعث شده عسل گون را یک عسل کوهی و دارویی معرفی کنیم که می تواند به عنوان یک عسل اصیل و ناب در سلامتی شما نقش موثری داشته باشد. عسل گون گزانگبین شاخص ترین عسل گون ایران است که به لحاظ عطر و طعم طرفداران بسیار زیادی در ایران دارد.

با احترام، بهزاد رفاهی – مدیر واحد تحقیق و توسعه آقای عسل