تاثیر محصولات زنبورعسل بر بیماری کرونا، کووید-19

بیماری کرونا ویروس 2019 (COVID-19)، که در مارس 2020 توسط سازمان بهداشت جهانی به‌عنوان یک بیماری همه‌گیر جهانی اعلام شد، یک عفونت ویروسی بسیار مسری است که توسط سندرم حاد تنفسی جدید کشف‌شده-coronavirus-2 (SARS-CoV-2) ایجاد می‌شود.این ویروس از طریق دستگاه تنفسی به بدن انسان راه پیدا می­کند و باعث سندرم تنفسی حاد مرتبط با پنومونی (ARDS) می­شود. ویروس کرونا به‌سرعت از طریق قطرات و تماس مستقیم بین انسان­ها منتقل می­شود. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی تا 1 آذر 1400، حداقل ۲۵۷.۸۳۲.۸۸۱ مورد تأییدشده کووید-19 گزارش شده است و در همین حال مرگ‌ومیر جهانی به ۵.۱۶۸.۰۶۹ رسیده است و این آمار علیرغم واکسیناسیون جهانی در حال افزایش است. محصولات طبیعی با کارکرد درمانی و ضدویروسی شناخته‌شده می‌توانند در کنار سایر روش های درمانی پزشکی همچون واکسن و داروها گزینه‌ای ارزان و مؤثر برای مدیریت بیماری ارائه دهند. فرآورده‌های زنبورعسل مانند عسل، بره‌موم و زهر زنبورعسل در برابر انواع مختلفی از بیماری‌ها دارای اثرات مثبتی هستند. فرآورده‌های زنبورعسل به دلیل ارزش غذایی و دارویی به‌خوبی شناخته شده‌اند و طی اعصار مختلف برای اهداف درمانی مختلف به‌کار رفته‌اند. اثرات امیدوارکننده‌ی فرآورده‌های مختلف زنبورعسل در برابر همه‌گیری در حال پیدایش کووید-19 در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

ما در واحد تحقیق و توسعه آقای عسل به عنوان یک واحد علمی و تحقیقاتی در صنعت زنبورداری کشور سعی داریم در این مقاله با بررسی آخرین مقالات و گزارشات علمی معتبر به بررسی تاثیر فرآورده های زنبورعسل در مدیریت بیماری کرونا بپردازیم. با جستجوی کلیدواژه های تخصصی در پایگاه های علمی و بررسی ژورنال های علمی، مقالات این حوزه مستخرج و بعد از بررسی های اولیه، ترجمه و چکیده سازی بیش از 15 مقاله به زبان انگلیسی مقاله ذیل آماده شده است. اگر علاقه مند هستید تا بدونید تاثیر محصولات زنبورعسل بر بیماری کرونا چقدر هست در ادامه این مقاله همراه ما باشید.

مقدمه

در دو سال اخیر؛ جهان همه­‌گیری COVID-19 ناشی از سندرم حاد تنفسی- کرونا ویروس 2 (SARS-CoV-2) را تجربه کرده است.پس از سندرم حاد تنفسی-کرونا ویروس (SARS-CoV) در سال 2002 و سندرم تنفسی خاورمیانه (MERS-CoV) در سال 2012 این سومین شیوع جهانی یک بتا کرونا ویروس است. تجزیه‌وتحلیل عمیق توالی یابی ژنوم ویروس‌های جداشده از دستگاه تنفسی تحتانی، یک ویروس کرونای جدید را نشان داد که کرونا ویروس جدید 2019 (2019-nCoV) نام‌گذاری شد. SARS-CoV-2 باعث شیوع یک بیماری تنفسی به نام COVID-19 شده است. در ابتدای مارس 2020،  اسفند 1398 – کووید-19 توسط سازمان بهداشت جهانی به‌عنوان یک بیماری همه­‌گیر طبقه‌­بندی شد و به لحاظ تعداد مبتلایان و مرگ و میر و سطح همه گیری این بیماری یکی از مهمترین بیماری های قرن اخیر بوده است.

تاکنون، هیچ درمان ضدویروسی تأیید شده­ای برای COVID-19 وجود نداشته است. بنابراین، چندین دارو (به‌عنوان مثال، داروهای ضدویروسی، آنتی‌بیوتیک‌ها، کورتیکواستروئیدها و اینترفرون‌ها) برای درمان COVID-19 بدون شواهدی از اثربخشی در انسان مورد استفاده قرار می‌گیرند.کم خونی و اسهال (علل رایج سوء تغذیه در COVID-19) از عوارض جانبی داروهای ضدویروسی (مانند ریباویرین و هیدروکسی کلروکین) در عفونت‌های قبلی کروناویروس گزارش شده است. بیماران COVID-19 دریافت کننده­‌ی آنتی بیوتیک در معرض خطر بالای عوارض ترومبوژنیک، آسیب کبدی، سوء تغذیه و هیپوپروتئینمی هستند. بنابراین، عوامل طبیعی با فعالیت‌های زیستی متعدد به دلیل پتانسیل آن‌ها برای اصلاح ناکارآمدی ایمنی در COVID-19 و متعاقباً بهبود نتایج بیماری موردبررسی قرار می­گیرند.

کروناویروس ها – عامل بیماری های ویروسی مهم کره زمین!

کروناویروس‌ها در اواسط دهه 1960 شناسایی شدند و این موضوع مشخص شد که انسان‌ها و حیوانات مختلف ازجمله پرندگان و پستانداران را آلوده می‌کنند.از سال 2002، دو کروناویروس آلوده‌کننده‌ی حیوانات؛ جهش‌یافته و به اشکالی تبدیل شده­اند که باعث همه­‌گیری­هایی در انسان شده است: سندرم حاد تنفسی (SARS-CoV) در جنوب چین در سال 2003 شناسایی شدو سندرم تنفسی خاورمیانه (MERS- CoV) در سال 2012 در عربستان سعودی شناسایی شد (WHO، 2013).آن‌ها باهم باعث مرگ بیش از 1600 نفر شده‌اند. در ژانویه­‌ی سال 2020، جهان بروز و سپس پراکندگی سریع یک عامل بیماری­‌زای انسانی جدید را تجربه کرد که باعث ایجاد یک بیماری همه­‌گیر جهانی و سومین کروناویروس بتای بسیار بیماری‌زا با تظاهرات بالینی مشابه التهاب ریه­‌ی ویروسی (سازمان بهداشت جهانی، 2020) شده است.

ویروس‌های این دسته، ذرات کروی و پوشش‌دار هستند که دارای ژنوم RNA تک‌رشته‌ای(ssRNA)  26 تا 32 کیلو باز است. ژنوم دوسوم انتهایی ORF1a/b آن‌ها، پلی‌پروتئین‌هایی را کد می‌کند که نسخه‌ی دوم کمپلکس ترانس کریپتاز ویروسی را شکل می‌دهند. ORFهای دیگر در یک‌سوم ژنوم، چهار پروتئین ساختاری اصلی را رمزگذاری می‌کنند: اسپایک (S)، پوشش (E)، پروتئین‌های نوکلئوکپسید (N) و غشاء (M) و همچنین چندین پروتئین فرعی. بنابراین، ویروس‌ها شبه‌زنده هستند، زیرا نمی‌توانند خودشان را تکثیر کنند، بلکه به دستگاه‌های سلولی سلول‌های موجود در موجود زنده‌ی میزبان برای تکثیر ذرات ویروس نیاز دارند که بعداً می‌توانند سایر افراد میزبان را آلوده کنند.

ویروس کووید – 19؛ SARS-CoV-2

SARS-CoV-2 یک ویروس RNA تک‌رشته‌ای مثبت-گرد  است که به ویروس­های بتا، خانواده Orthocoronavirinae، راسته Nidovirales متعلق است.پروتئین غشایی (M)، پروتئین پوششی (E) و پروتئین سنبله (S) پوشش دولایه لیپیدی ویروس را تشکیل داده‌­اند: یک کپسید مارپیچ شامل پروتئین نوکلئوکپسید (N) حاوی ژنوم ویروسی است که پروتئین­‌های ساختاری و غیر ساختاری (NSPs) را کد می­‌کند.برای اندوسیتوز ویروسی، برش پروتئین S توسط سرین پروتئازهای میزبان مانند پروتئاز غشایی سرین 2 (TMPRSS2) ضروری است و به دنبال آن اتصال دامنه‌­ی اتصال- گیرنده (RBD) در زیرواحد S1 پروتئین S به آنژیوتانسین کربوکسی پپتیداز مرتبط با آنزیم (ACE-II) در سلول‌های میزبان انجام می‌شود. پروتئاز شبه پاپائین (PLpro)، RNA وابسته به RNA پلیمراز (RdRp) و پروتئاز شبه کیموتریپسین (3CLpro)، که همچنین به‌عنوان پروتئاز اصلی (Mpro) شناخته می­شوند، NSP هایی هستند که تکثیر ویروس را تسهیل می­کنند. SARS-CoV-2 دچار تغییرات تکاملی مکرر می­شود تا سازگاریش را با میزبان­های انسانی جدید تسهیل کند.

زنبوردرمانی، زنبورعسل شیمی‌دان چیره‌دست

زنبوردرمانی دربرگیرنده­‌ی استفاده از محصولات زنبورعسل مانند عسل، بره موم، زهر زنبورعسل، نان زنبورعسل و ژل رویال برای ارتقا، نگهداری و حفظ سلامتی است. از آنجایی‌که پتانسیل ضدویروسی آن‌ها به‌طور گسترده در مطالعات قبلی به اثبات رسیده است، چنین محصولاتی کاندیداهای بالقوه برای درمان کرونا در انسان در نظر گرفته می­شوند. ترکیبات فنلی موجود در عسل، بره موم و ژل رویال که معمولاً به‌عنوان فلاونوئیدها وجود دارند، به بسیاری از خواص عملکردی فرآورده‌­های زنبورعسل کمک می­کنند، ازجمله فعالیت­های آنتی‌اکسیدانی، ضدمیکروبی، ضدویروسی، ضدالتهابی، ضد قارچی، ترمیم زخم و فعالیت­های محافظت از قلب. زنبورهای عسل شیمیدانان چیره‌دست و مهندسان شیمی هستند. موفقیت آن‌ها در قلمرو حیوانات عمدتاً به دلیل شیمی و کاربرد فرآورده‌های آن‌ها است: عسل، موم زنبورعسل، زهر، بره موم، گرده گل و ژل رویال. سه تا از این محصولات، موم زنبورعسل، زهر و ژل رویال، توسط خود زنبورها به‌صورت شیمیایی سنتز می‌شوند. سه موردِ دیگر از گیاهان مشتق شده‌اند و توسط زنبورها برای استفاده‌ی خودشان اصلاح و مهندسی شده‌اند.

اجزای زیست فعال اصلی تولیدات زنبورعسل

در سال­های اخیر کاربردهای گسترده­ای از فرآورده­‌های زنبورعسل در طب سنتی و مدرن مشاهده شده است.در حال حاضر، مطالعات بسیاری به‌منظور بررسی فواید مرتبط با سلامتی و خواص دارویی محصولات زنبورعسل به دلیل اثربخشی آن‌ها، انجام‌شده است که منجر به توسعه­‌ی روزافزون مواد مغذی و غذای کاربردی این محصولات می­شود. مفهوم غذای کاربردی به غذایی اشاره دارد که می­تواند سلامت فیزیولوژیکی یا روانی را در مقایسه با غذای سنتی اصلاح‌شده و تغذیه‌­ای بهتر ارتقا دهد.

ترکیبات زیست فعال اصلی با فعالیت ضدمیکروبی از بین محصولات زنبورعسل شامل پلی‌فنل‌ها و ویتامین‌­ها می­‌باشد. این مواد به‌طور طبیعی در غذا وجود دارند و مزایای سلامتی را به آن می­‌دهند (پسوپولتی و همکاران، 2017). ترکیبات فنلی به‌عنوان مولکول‌های فعال زیستی معمولاً به‌عنوان فلاونوئیدها وجود دارند، آن‌ها به فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی، ضدمیکروبی، ضدویروسی، ضدالتهابی، ضد قارچی، ترمیم زخم و فعالیت‌های محافظت‌کننده‌ی قلبی محصولات زنبورعسل کمک می‌کنند. فلاونوئیدهای اصلی پینوسمبرین، روتین، کوئرستین و نارینژنین و فن اتیل استر اسید کافئیک (CAPE) نیز هستند . ترکیبات زیست فعال اصلی با فعالیت ضدمیکروبی در محصولات زنبورعسل خلاصه‌شده است (جدول 1).

ترکیب زیست فعال	محصول زنبورعسل	اثر دارویی	منابع
ترکیب فنلی: بنزوفوران بره موم	بره موم	ضد قارچ	(Pasupuleti et al., 2017; Salatino et al., 2005; Viuda-Martos et al., 2008)
ترکیب فنلی: 2،2-دی متیل-8-پرنیل کرومن	بره موم	ضدمیکروبی	(Salatino et al., 2005)
ترکیب فنلی: 4-هیدروکسی-3،5-دیپرنیل سینامیک اسید (آرتپیلین C)	بره موم	ضدمیکروبی، ضدالتهابی، ضد سرطان	(Cornara et al., 2017; Pasupuleti et al., 2017; Salatino et al., 2005)
ترکیب فنلی: آلیل استر 3-پرنیل سینامیک اسید	بره موم	ضدمیکروبی	(Cornara et al., 2017; Pasupuleti et al., 2017; Salatino et al., 2005)
ترپنوئید: ایزوکوپرسیک اسید، ایترپنوئید labdane	بره موم	ضد قارچ	(Pasupuleti et al., 2017; Salatino et al., 2005)
ترپنوئید: 13C-سیمفیورتیکولیک اسید، یک دیترپنوئید کلرودان	بره موم	ضد تومور	(Pasupuleti et al., 2017; Salatino et al., 2005)
اسید فنولیک: اسید الاژیک	عسل	آنتی‌اکسیدان، پیشگیری‌کننده شیمیایی، ضد تکثیر	(Cornara et al., 2017; Pasupuleti et al., 2017)
اسید فنولیک: اسید سیرینگیک	عسل	آنتی‌اکسیدان، ضد سرطان	(Pasupuleti et al., 2017)
فلاونوئید: فنتیل استر کافئیک اسید	عسل و بره موم	ضد تومور، ضد سرطان، ضدالتهاب	(Cornara et al., 2017; Osés et al., 2020; Pasupuleti et al., 2017; Viuda-Martos et al., 2008)
اسید فنولیک: اسید p-کوماریک	عسل	آنتی ژنوتوکسیک، محافظت‌کننده عصبی	(Cornara et al., 2017; Osés et al., 2020; Pasupuleti et al., 2017)
فلاونوئید: هسپرتین	عسل		(Pasupuleti et al., 2017)
اسید چرب هیدروکسیل، 3،10-دی هیدروکسی دکانوئیک اسید	ژل رویال	ضدالتهاب، ضدویروسی، تعدیل‌کننده ایمنی	(Cornara et al., 2017)

 

 فعالیت ضد ویروسی محصولات زنبورعسل

از بین همه عوامل بیماری‌زای انسانی، ازآنجایی‌که ویروس‌ها می‌توانند برای مدت طولانی در موکوس خشک زنده بمانند و درنتیجه عفونت­‌زا شوند، رایج‌ترین و همچنین در میان سخت­ درمان‌ترین عوامل بیماری‌زا هستند.ازآنجایی‌که ویروس­‌ها نمی­توانند خودشان تکثیر شوند، به یک سلول میزبان نیاز دارند که دستگاه مولکولی آن بتواند برای تکثیر ویروس هدایت شود. در این فرآیند هنگامی‌که ویروس‌ها آزاد می­‌شوند، سلول­های میزبان را تجزیه می­کنند؛ بنابراین، کشتن سلول میزبان همان از بین بردن ویروس هست. جدای از مداخلات با داروهایی که پروتئین‌های ویروسی خاص را هدف قرار می‌دهند، واکسیناسیون همچنان مؤثرترین اقدام پیشگیرانه انتخابی برای جلوگیری از عفونت توسط ویروس‌ها است. در مورد واکسن‌ها، آنتی‌بادی‌هایی در افراد واکسینه‌شده تولید می‌شود به‌طوری‌که در ابتدا وقتی تعداد کمی از ویروس وارد میزبان می‌شوند، قبل از اینکه بتوانند سلول‌ها را آلوده کرده و شروع به تکثیر کنند، توسط آنتی‌بادی‌هایی که برای آنتی‌ژن‌های خاص ویروس ساخته‌شده است، شناسایی و غیرفعال می‌شوند. بااین‌حال، در بسیاری از مطالعات ثابت‌شده است که محصولات طبیعی مانند عسل می­توانند بیماری­‌های میکروبی را کاهش دهند.

عسل طبیعی فعالیت ضدویروسی بالایی در برابر ویروس سرخجه و ویروس واریسلا-زوستر (VZV) نشان داد .قدرت عسل‌­های مختلف در برابر آنفولانزا و HIV (ایدز) نیز گزارش‌شده است.اثر ضدویروسی عسل در برابر ویروس سنسیشیال تنفسی نیز بررسی شده است. مجموعه‌ای از آزمایش‌ها با استفاده از کشت سلولی برای ارزیابی اثربخشی عسل در برابر ویروس سنسیشیال تنفسی انجام‌شده بود. نتایج نشان داد که عسل از تکثیر ویروس­ها جلوگیری می­کند. علاوه بر این، فعالیت ضد آنفولانزای عسل از منابع مختلف موردبررسی قرار گرفت. عسل به‌طورکلی و به‌ویژه عسل مانوکا، اثرات بازدارندگی قوی علیه ویروس آنفولانزا داشتند. فعالیت ضدویروسی بالا، در شرایط آزمایشگاهی مخلوطی از عسل طبیعی، زنجبیل و عصاره سیر در برابر سویه‌های مختلف ویروس آنفولانزا مشاهده شد، علاوه بر این، محققان در مطالعه‌­ی خود نشان دادند که این مخلوط باعث تکثیر لنفوسیت‌های انسانی میشود.

پراکسید هیدروژن، فنل­ها و فلاونوئیدهای زیستی، محصولات شناخته‌شده‌ی زنبورعسل، دسته‌های اصلی ترکیبات زیست­‌فعال هستند که مسئول فعالیت ضدویروسی آن‌ها در برابر عفونت‌­های ویروسی مختلف هستند. فلاونوئیدها ترکیبات اصلی عسل هستند و نقش مهمی در این فعالیت دارند. ثابت شده است که گالانژین، یک فلاونوئید، در برابر HSV و ویروس کوکساکی B مؤثر است، درحالی‌که کوئرستین و روتین فعالیت ضدویروسی در برابر HSV، ویروس سنسیشیال، ویروس فلج اطفال و ویروس سیندبیس نشان می­دهند. فلاونوئیدها، آلانژین، کوئرستین و روتین که در عسل وجود دارند ممکن است به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با خواص ضدویروسی عسل مرتبط باشند.

نقش محافظتی بالقوه محصولات زنبورعسل در برابر کرونا

1- عسل

پراکسید هیدروژن (H₂O₂) و پپتید ضد باکتری defensin-1(Def-1) عامل فعالیت عمومی ضدمیکروبی و فعالیت ضدویروسی عسل می‌باشند. بر اساس چندین مطالعه در شرایط آزمایشگاهی و در بدن موجود زنده، در برخی از انواع عسل به‌عنوان‌مثال عسل مانوکا، سایر اجزای شیمیایی گیاهی غیر پراکسید مانند متیل گلیوکسال (MGO) فعالیت ضدمیکروبی افزایش‌یافته غیرمعمول مشابهی را نشان می­دهند. مقدار H₂O₂ می­تواند در بین انواع عسل متفاوت باشد. غلظت H₂O₂ بر تولید رادیکال­های هیدروکسیل ناشی از H₂O₂ تخریب‌شده از طریق واکنش فنتون تأثیر می­گذارد. استرس اکسیداتیو (عامل تولید رادیکال هیدروکسیل)، مکانیسم اولیه­‌ای است که توسط آن H₂O₂ در عسل سلول­های باکتریایی را مهار می­کند. علاوه بر این، آبکافت H₂O₂ می‌تواند اکسیژن نیز تولید کند که اتواکسیداسیون پلی‌فنل‌ها را در عسل تسریع می­کند که وقتی به عوامل پرواکسیدانی تبدیل می‌شوند، H₂O₂ بیشتری تولید می‌کنند و در حضور فلزات واسطه، تولید رادیکال‌های هیدروکسیل H₂O₂ را تحریک می‌کنند. در محلول‌های 40 درصد عسل (pH 7.0)، محتوای H₂O₂ در عسل اولیه بلافاصله پس از تهیه محلول‌های همگن، از 2.4 تا 47.2 لیتر در گرم عسل تعیین شد

مانند سایر ویروس‌های تنفسی ،کووید-۱۹ ، از طریق قطرات ریز منتشرشده از بینی و دهان فرد آلوده طی سرفه منتشر می‌شود. یک سؤال بی‌پاسخ در این زمینه، این است که SARA-CoV-2 (ویروس عامل بیماری کووید-19) دقیقاً چه مدت در خارج از بدن انسان زنده خواهد ماند. تحقیقات اخیر بر روی کروناویروس‌های مرتبط، ازجمله SARS (سندرم تنفسی حاد شدید) و MERS (سندرم تنفسی خاورمیانه)، نشان داد که این ویروس‌ها می‌توانند تا 9 روز روی فلز، شیشه و پلاستیک زنده بمانند، مگر اینکه به‌درستی ضدعفونی شوند. کروناویروس‌ها می‌توانند پس از ضدعفونی سطوح حامل با 70 درصد الکل، 0.5 درصد پراکسید هیدروژن، یا سایر سفیدکننده‌های خانگی حاوی 0.1 درصد هیپوکلریت سدیم، به‌سرعت غیرفعال شوند.

عسل به‌طور طبیعی حاوی پراکسید هیدروژن است، به این معنی که مصرف روزانه­‌ی عسل ممکن است یک اقدام محافظتی باشد. اثر کشندگی زیستی پراکسید هیدروژن موجود در عسل می­تواند به پاک­سازی گلو از هرگونه ذرات ویروسی کمک کند. علاوه بر H₂O₂، قدرت ضدمیکروبی عسل به‌شدت با خواص فیزیکوشیمیایی طبیعی آن مانند اسمولاریته، pH، گرانروی و ضخامت همبستگی دارد.عسل با pH از 3.5 تا 4.5 و این pH فعالیت ضدمیکروبی آن را به حداکثر می‌رساند .ترشحات بدن مانند عرق، بزاق، موکوس و اسید معده اولین موانع در برابر هرگونه عفونت میکروبی به شمار می‌روند. ترشحات بدن متعلق به سیستم ایمنی ذاتی است و موانع شیمیایی برای تهاجم میکروبی توسط عوامل عفونی چسبیده به سطوح اپیتلیال ایجاد می­کند (چاپلین، 2010).بنابراین، علاوه بر فعالیت ضدمیکروبی غیرمعمول خود، عسل می­تواند ترشحات بدن را در ایجاد محیطی که برای بقای میکروب­‌ها مساعد نیست، تقلید کند .خواص زیست-کشندگی شیمیایی و همچنین خواص فیزیکی عسل ممکن است به ضدعفونی کردن یا به دام انداختن ذرات ویروس کرونا قبل از انتقال به ریه­‌ها کمک کند

به‌طورکلی عسل­‌های طبیعی و عسل مانوکا به‌طور ویژه غنی از فنول­ها و فلاونوئیدها هستند. مطالعات متعددی که میل پیوندی ترکیبات پلی فنلی طبیعی به پروتئین­های ویروسی SARS-CoV-2 را پیش‌بینی می­کنند در زمینه­‌ی شبیه­‌سازی کامپیوتری و مطالعات مولکولی انجام‌شده است. مطالعات اتصال مولکولی، اکثر این مطالعات ارزش دارویی مورد انتظار پلی‌فنل‌ها را بر اساس اتصال پیش‌بینی‌شده آن‌ها به پروتئاز اصلی SARS-CoV-2 (Mpro) پیشنهاد می­کنند . برای بررسی پتانسیل دارویی پیش‌بینی‌شده این ترکیبات تحقیقات بالینی باید انجام شوند. پلی فنول­های موجود در میان ترکیبات زیست فعال عسل طبیعی در حال حاضر در مرحله­‌ی سوم تحقیقات بالینی در درمان بیماران کرونا هستند .

2- بره­موم

بره­موم یک ماده صمغی طبیعی است که توسط کارگران زنبورعسل (Apis mellifera) از ترشحات جمع‌آوری‌شده از جوانه‌های درختان تولید می‌شود که آن‌ها را با بزاق خود، گرده و موم مخلوط می‌کنند [20،32].بیش از 300 ترکیب شناسایی شده بره موم شناسایی شده است. این ماده عمدتاً شامل رزین (50%)، موم زنبورعسل (30%)، روغن‌های معطر و ضروری (10%)، گرده زنبورعسل (5%)، و (5%) از چندین ترکیب آلی مانند پلی فنل‌ها، فلاونوئیدها، آمینواسیدها، ویتامین­ها و ریز مغذی­ها می‌باشد. بیشتر مواد فعال موجود در بره موم شامل مواد شیمیایی گیاهی پلی فنلی مانند اسیدهای فنولیک، فلاونوئیدها (فلاوانون ها، فلاون ها، فلاوانول ها و غیره)، استیلبن ها و تانن ها است که به طور گسترده در سبزیجات و میوه‌ها توزیع شده­اند. محتوای بره موم از نظر ترکیبات فعال به طور قابل توجهی با توجه به منشاء گیاهی و موقعیت جغرافیایی آن متفاوت است.

بره­موم واکنش­های ایمنی را تعدیل می‌کند و چنین اثراتی ممکن است فعالیت­های ضدمیکروبی و ضدویروسی آن را توجیه کند. چندین مطالعه همچنین خواص ضدالتهابی بره­موم را ثبت کرده‌­اند که احتمالاً مربوط به حضور اسیدهای فنولی است.فنتیل استر کافئیک اسید (CAPE) به‌عنوان یک جزء ضدالتهابی قوی در نظر گرفته می­شود که قادر به هدف قرار دادن سیگنال NF-jB به‌طور خاص است همچنین مشخص‌شده است که این ترکیب سیگنال­دهی ERK MAPK را در سلول‌های T و ماستوسیت‌ها تعدیل می‌کند و مسیر PI3K/Akt را در رده‌­های سلولی مختلف انسانی تنظیم می­کند. همچنین مشخص شد که، CAPE برای مهار عفونت HIV-1 با اثر بر اینتگراز ویروسی و سرکوب تکثیر ویروس هپاتیت C در شرایط آزمایشگاهی مؤثر است.از سوی دیگر، مطالعات بسیار کمی اثرات بالقوه­‌ی بره­موم را بر روی کروناویروس­ها بررسی کردند. بره­موم سرشار از فنول­ها و فلاونوئیدها است، چندین مطالعه­‌ی آزمایشگاهی و شبیه‌سازی‌شده‌ی کامپیوتری فعالیت ضد کروناویروس فلاونوئیدهای بره­­موم مانند کریزین و کامپفرول را تأیید کردند و نشان دادند تکثیر ویروس را در شرایط آزمایشگاهی مهار می­کنند. کوئرستین و مشتقات آن‌که پروتئاز اصلی SARS-CoV-1 و MERS-CoV را در شرایط آزمایشگاهی مهار می­کنند، در کنار فعالیت آمینوپپتیداز و توانایی آن‌ها در تعدیل پاسخ پروتئین بازشده (UPR) مورداستفاده توسط ویروس برای تکمیل چرخه است.جدای از اثرات محافظتی فنولیک‌ها و فلاونوئیدهای بره موم علیه کرونا بر اساس یافته‌های تازه و قبلی در مورد اثر تعدیل‌کننده‌­ی ایمنی و فعالیت ضدویروسی بره موم، می‌توان از آن به‌عنوان درمان کمکی برای کنترل واکنش‌های التهابی شدید به‌ویژه حمله­‌ی سیتوکین مرتبط با عفونت COVID-19 استفاده کرد.

3- زهر زنبورعسل

زهر زنبورعسل و دو جزء اصلی آن (ملیتین و PLA2) دارای فعالیت ضدمیکروبی هستند و بنابراین می­توانند به‌عنوان عوامل ضد باکتری مکمل استفاده شوند .چنین ترکیباتی اثرات خود را با ایجاد منافذ از طریق غشاهایشان بر روی باکتری­‌ها اعمال می­کنند که منجر به شکافتگی و سپس تجزیه­ی آن‌ها می‌شود .مطالعاتی که فعالیت ضدویروسی زهر زنبورعسل را بررسی می‌کنند هنوز کم هستند. زهر زنبورعسل می­تواند سیستم ایمنی را برانگیزد و تمایز سلول‌های T تنظیم­‌کننده انسانی را تقویت کند که نقش مهمی در ریشه‌کنی SARS-CoV و محدود کردن بیماری­زایی آن ایفا می­‌کنند .مطالعه­‌ای جدید پتانسیل ضدویروسی زهر زنبورعسل را بررسی کرده و به یافته‌­های جالبی هم در داخل بدن و هم در شرایط آزمایشگاهی منجر گردید. این مطالعه نشان داد که زهر زنبورعسل و ملیتین دارای اثرات ضدویروسی قابل‌توجهی در برابر ویروس‌های پوشش­دار متعدد (ویروس استوماتیت تاولی، ویروس آنفولانزای A، ویروس هرپس سیمپلکس و غیره) و ویروس‌های بدون پوشش (انتروویروس-71 و ویروس کوکساکی) در شرایط آزمایشگاهی هستند .این مطالعه همچنین نشان داد که ملیتین از موش­هایی محافظت کرد که در معرض دوزهای کشنده ویروس آنفولانزای A H1N1 قرار گرفته بودند. زهر زنبورعسل و ملیتین تشکیل‌دهنده آن از طریق تنظیم مثبت سیتوکین‌هایTh1  (IFN-c and IL-12) و چندین شکل از سلول‌های ایمنی، ازجمله سلول‌های CD3 + CD8 +، CD4 + CD8 + و cd T باعث ایجاد ایمنی می‌شوند که نه‌فقط بار ویروسی را کاهش دادند بروز پنومونی بینابینی را نیز در خوک­های آلوده به PRRSV کاهش دادند .این اثر که می‌تواند برای ذات‌الریه مرتبط با SARS-CoV-2 بسیار مهم باشد، تنها زمانی حاصل شد که زهر زنبورعسل از طریق مسیر بینی یا رکتوم تجویز شود.

یک نظرسنجی از 5115 زنبوردار و 121 بیمار تحت درمان با سم زنبورعسل که توسط کلینیک زنبوردرمانی استان هوبی، کانون کووید-19 در چین انجام شد، نشان داد که هیچ‌یک از زنبورداران علائم مرتبط با کووید-19، همه­‌گیری را نداشتند . تیم او 121 بیمار را که به مدت دو ماه تحت درمان زنبورعسل قرار گرفته بودند، بدون هیچ‌گونه اقدام حفاظتی دیگری تحت نظر قرار دادند اگرچه آن‌ها در تماس نزدیک با اعضای خانواده با عفونت تأیید شده SARS-CoV-2 بودند، هیچ‌یک از عسل درمانگرها و بیماران موردبررسی به SARS-CoV-2 آلوده نشدند.تحمل نیش زنبورعسل در این افراد بسیار زیاد بود. بنابراین، زهر زنبورعسل ممکن است سیستم ایمنی را تقویت کرده و حساسیت به عفونت SARS-CoV را کاهش دهد.

شواهدی از آزمایش‌های انسانی ارزیابی تأثیر تولیدات زنبورعسل بر بیماران مبتلابه کووید-19

یک مطالعه گذشته­‌نگر مصری استفاده از TaibUVID خوراکی – ترکیبی از عسل (15 میلی لیتر)، سیاه‌دانه (2 گرم یا 5 میلی لیتر روغن سیاه‌دانه) و Anthemis hyalina (بابونه، 1 گرم) – را به‌عنوان درمان کمکی یا اولیه در 13 و 7 بیمار کرونا، شرح داد و همچنین یک عامل پیشگیری کننده در 20 نفر در تماس با بیماران تأیید شده کرونا (پزشکان و اعضای خانواده).سیاه‌­دانه و بابونه گیاهان علفی هستند که فعالیت­های زیادی برای سلامتی و تقویت سیستم ایمنی از خود نشان می­دهند.به طور تجربی، این گیاهان، به ویژه بابونه، بقای SARS-CoV را در سلول­های کشت آلوده با تغییر غلظت ²⁺ Ca داخل سلولی از طریق تعدیل بیان و کاهش تنظیم مجموعه­ای از ژن­های کانال یونی که به‌عنوان پروتئین‌های بالقوه گیرنده شناخته می‌شوند، IL-8 کاهش دادند که منجر به تغییرات شدید در عملکرد سلول­های ویروسی می‌شود. استفاده منظم از TaibUVID با اصلاح سریع کاهش لنفوسیت­ها، بهبود زودتر علائم در 70 درصد بیماران کرونا (در عرض 1 تا 4 روز) و بروز کمتر عفونت (70٪ در مقابل 30٪) در کاربران نامنظم TaibUVID در تماس با کرونا همراه بود.مدت زمان درمان بین 2 تا 20 روز بود. اسهال خفیف، تعریق و هیپرگلیسمی، که در کرونا مشهود است [40] در سه شرکت کننده گزارش شد.از آنجایی که شرکت کنندگان از نبولایزر حاوی عصاره آبی چندین گیاه (سیاه­دانه، بابونه و Costus) استفاده کردند و TaibUVID را خودشان تهیه کردند (انواع مختلف عسل در مصر وجود دارد و کیفیت گیاهان بسته به شرایط نگهداری و سایر شرایط متفاوت است) این طرح گذشته نگر قادر به تأیید اثربخشی عسل در چنین شرایطی نیست.

ما مکان یک مطالعه موردی گزارش بهبود علائم و پاک‌سازی SARS-CoV-2 (که با PCR منفی نمونه سواب نازوفارنکس نشان داده شده است) را شناسایی کردیم به دنبال مصرف سه دوز روزانه از یک آماده‌سازی استاندارد شده غیرالکلی BGP  Apis Flora Industrial Comercial Ltda., Ribeirão Preto, Brazil)) به مدت 12 روز در یک زن 52 ساله با تست کرونا مثبت با علائم خفیف. با این حال، یک مورد منفرد احتمال کمتری دارد که شواهد محکمی از اثربخشی ارائه دهد.

برای ارزیابی اثربخشی تولیدات زنبورعسل در بیماران با تشخیص تأیید شده کووید-برخی از کارآزمایی‌های بالینی تصادفی‌سازی و کنترل‌شده (RCT) 19 در حال انجام است.یک RCT برزیلی گزارش داد که درمان بیماران مبتلابه کووید-19 بستری در بیمارستان با یک دوز خوراکی روزانه EPP-AF® با کاهش قابل توجهی در طول مدت بستری در بیمارستان (LOS) و آسیب کلیوی همراه بود.درمان بره­موم با کاهش نیاز به اکسیژن درمانی همراه نبود.بیماران پاکستانی بستری مبتلابه کرونا متوسط و شدید یا یک کپسول خالی (دارونما) یا مخلوطی از عسل (1 گرم مول به ازای کیلوگرم وزن بدن در روز) و سیاه­‌دانه (80 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن در روز) را تقسیم شده به 2-3 دوز خوراکی روزانه به مدت 13 روز دریافت کردند [96].درمان با عسل به علاوه سیاه‌­دانه (HNS) با کاهش زمان بهبودی علائم در بیماران متوسط و شدید همراه بود (4 در مقابل 7 روز، نسبت خطر (HR) = 6.11، 95% فاصله اطمینان (CI): 4.23-8.84، P <0.0001) و (6 در مقابل 13 روز، HR = 4.04، 95% فاصله اطمینان (CI: 2.46-6.64، p <0.0001). پاک­سازی ویروسی در بیماران متوسط دریافت کننده HNS سریع‌تر از گروه دارونما بود (6 در مقابل 10 روز، HR = 5.53؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 3.76-8.14، P <0.0001).کاهش 4 برابری در مرگ‌ومیر در بیماران تحت درمان با HNS در مقایسه با بیماران دریافت کننده دارونما ثبت شد (4٪ در مقابل 18.87٪، نسبت شانس (OR) = 0.18، 95٪ CI: 0.02-0.92، p = 0.029).بیماران شدید در گروه HNS، 6 روز زودتر از همتایان دریافت کننده­‌ی دارونمای خود ، به میانگین اشباع اکسیژن بالای 90 درصد دست یافتند. از سرگیری فعالیت طبیعی در بین بیماران متوسط در روز ششم درمان HNS بیشتر از گروه دریافت کننده­‌ی دارونما بود (63.6٪ در مقابل 10.9٪، OR = 0.07،95٪ CI: 0.03-0.13، P <0.0001). ترخیص بیماران شدید از بیمارستان در پایان درمان در درمان HNS بیشتر بود (50٪ در مقابل 2.8٪، OR = 0.03؛ 95٪CI: 0.01-0.09، p <0.0001) [96].هر دو RCT عدم وجود عوارض جانبی را پس از درمان با EPP-AF® و HNS گزارش کردند. همان­طور که در جدول 2 نشان داده شده است، دو کارآزمایی بالینی در حال انجام است. یک مطالعه در مصر در حال انجام است که در آن بیماران غیر شدید COVID-19 عسل (1 گرم مول به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز) به مدت 2 هفته دریافت می­کنند [68].کارآزمایی دیگر شامل درمان بیماران COVID-19 با 300 میلی گرم عصاره بره­موم سبز ایرانی در مقایسه با کپسول دارونما حاوی 300 میلی گرم سلولز میکروکریستالی است. بیماران سه بار در روز به مدت 2 هفته درمان دریافت خواهند کرد. پژوهش­گران منتظر نتایج این مطالعات هستند.

جدول 2. خلاصه مطالعات درمان بیماران COVID-19 با عسل و بره­موم.

تولیدات زنبورعسل	نمونه و طراحی	درمان	نتایج مطالعه	نتایج	منابع
عسل طبیعی به علاوه سیاه‌دانه، بابونه (TaibUVID).	بیماران COVID-19 تأیید شده (n = 20)، مخاطبین بیماران COVID-19 (n = 20). مطالعه گذشته نگر.	TaibUVID خوراکی و محلول علفی استنشاقی.	بهبود علائم، مشخصات شمارش خون، و توسعه عفونت SARS-CoV-2. بهبود مشخصات لنفوسیتی و بهبود زودتر علائم در کاربران عادی TaibUVID.	بروز کمتر عفونت SARS-CoV-2 در تماس­ها.	[92]
BGP (EPP-AF)	بیمار COVID-19 تأیید شده 52 ساله (n = 1). گزارش موردی	EPP-AF® 45 قطره / 3 بار / روز / 2 هفته.	بهبود زودهنگام علائم و پاک‌سازی ویروسی ظرف 12 روز پس از درمان.	بهبود وضعیت بیمار به طور قابل توجه سواب نازوفارنکس منفی (PCR).	[94]
BGP (EPP-AF)	بیماران بزرگسال COVID-19 بستری شده در بیمارستان (82 نفر). RCT یک مرکز با برچسب باز.	EG1: بره موم 400 mg (n = 40). EG1: بره موم 800 mg (n = 42). EG1: مراقبت استاندارد به تنهایی (n = 42).	LOS، وابستگی به اکسیژن درمانی، ایجاد آسیب حاد کلیه، بستری در ICU، استفاده از داروهای وازواکتیو.	کاهش LOS در EG1 و EG2 به 7 و 6 روز در مقایسه با 12 روز در CG. عدم تأثیر بره موم بر وابستگی به اکسیژن. کاهش آسیب کلیوی در EG در مقایسه با CG (2 در مقابل 10 بیمار). هیچ اثر نامطلوبی از بره موم نشان داده نشد.	[95]
عسل طبیعی به اضافه سیاه‌دانه (HNS).	بزرگسالان (n = 313) مبتلابه کووید-19 متوسط (n = 210) و شدید (n = 103).	یک RCT چند مرکزی و کنترل شده با دارونما. EG: HNS (107 نفر متوسط + 50 بیمار شدید). CG: کپسول‌های خالی دارونما (103 نفر متوسط + 53 بیمار شدید).	بهبودی علائم، پاک‌سازی ویروسی، مرگ‌ومیر 30 روزه، از سرگیری فعالیت طبیعی، اشباع اکسیژن و درصد ترخیص از بیمارستان.	کاهش 59٪ در زمان بهبودی علائم در EG. پاک‌سازی زودهنگام ویروس در EG. کاهش مرگ‌ومیر 4 برابر در EG در مقایسه با CG. از سرگیری بیشتر فعالیت طبیعی در روز 6 در بیماران متوسط در EG نسبت به CG. دستیابی به میانگین اشباع اکسیژن بالای 90 درصد شش روز قبل در بیماران شدید در EG. ترخیص بالاتر از بیمارستان بیماران شدید در EG. هیچ عوارض جانبی HNS به تصویر کشیده نشد.	[96]
عصاره بره موم سبز ایرانی	بیماران COVID-19 تأیید شده در سنین 18 تا 75 سال (n=80). دوسوکور، کنترل شده با دارونما، RCT	EG: بره موم (n = 40). CG: دارونما (تعداد = 40).	شدت و مدت COVID-19 بیش از 2 هفته.	NR	[97]
عسل طبیعی	بیماران غیر شدید COVID-19 در سنین 5 تا 75 سال (1000=n). RCT چند مرکزی یک سو کور	CG: مراقبت استاندارد (n=500).	بهبود علائم و پاک‌سازی ویروس در روز 14، بهبود ریه در روز 30، مرگ‌ومیر و پاک‌سازی ویروس در 30 روز.	NR	[68]

RCT: کارآزمایی بالینی تصادفی، EG: گروه آزمایش، CG: گروه کنترل، BGP: بره موم سبز برزیلی، LOS: مدت بستری در بیمارستان، HNS: عسل به علاوه سیاه‌دانه، NR: گزارش نشده.

 

جمع‌بندی و پیشنهاد‌ها

فرآورده های زنبورعسل همچون عسل، بره موم، ژل رویال و زهر به خاطر اثرات دارویی و درمانی شناخته شده اند. از زمان­های دور، عسل برای اهداف درمانی مختلف مورداستفاده قرار گرفته است.محصولات زنبورعسل دارای معیارهای منحصربه‌فردی هستند و حاوی ترکیبی جادویی از داروهای گیاهی هستند که به محافظت، مبارزه و کاهش عفونت کرونا کمک می­کنند.مؤسسه ملی بهداشت و مراقبت عالی (NICE) و بهداشت عمومی انگلستان (PHE) عسل را به‌عنوان خط اول درمان برای سرفه ناشی از عفونت دستگاه تنفسی فوقانی توصیه کرده‌اند که اصلی‌ترین علامت کرونا شناخته‌شده است. از سوی دیگر مشخص شد که غلظت‌های متغیر عسل مانوکا به‌طور شگفت‌انگیزی آزادسازی سیتوکین‌ها، کموکاین‌ها و آنزیم‌های تخریب‌کننده­‌ی ماتریکس را تعدیل می‌کند که پاسخ‌های التهابی و ایمنی را تنظیم می‌کنند. داروهای فعلی آرام‌کننده حمله­‌های سیتوکین و تسکین‌دهنده التهاب شدید، برای محافظت از سندرم آسیب تنفسی حاد (ARDS) که علت اصلی مرگ ناشی از عفونت جدی کرونا است، بسیار مؤثر می‌باشند. بنابراین، عسل به‌عنوان یک پیشگیری ضدعفونی‌کننده‌ی بالقوه سازگار برای کمک به محافظت در برابر ویروس توصیه می‌گردد. ممکن است عسل به‌طور ایمن گلو را ضدعفونی کند و ذرات ویروس را به دام بیندازد. عسل هیچ عارضه جانبی نداشته و ارزش غذایی زیادی دارد.توسعه مستقیم داروهای ضدویروسی مؤثر با عوارض جانبی بالقوّه‌­ی کمتر به‌واسطه تحقیقاتی در مورد مواد فعالی که قدرت ضدویروسی را به عسل می­‌بخشند و درک بیشتر از اینکه چگونه این مواد شیمیایی موجب تأثیرات خود بر ویروس‌­ها می­‌شوند، حاصل خواهند شد.با توجه به اینکه عسل کاملاً بی­خطر است و به‌طور گسترده به‌عنوان شیرین‌کننده در چندین فرآورده­‌ی دارویی استفاده می‌شود، ممکن است محلول رقیق‌شده عسل طبیعی به‌عنوان یک ضدعفونی‌کننده خانگی برای دست­ها، پوست و غشاهای مخاطی یا برای غرغره­‌ی دهان در نظر گرفته شود.بره­موم با دوز متراکمی از فلاونوئیدهای درمانی و ترکیبات فنلی ازیک‌طرف با دستگاه رشد و تکثیر ویروس تداخل می­‌کند و از طرف دیگر منجر به کاهش پاسخ التهابی شدید COVID-19 می­‌شوند.بره موم جزو ایمن‌ترین درمان‌های بوم‌­شناختی است، مطالعات تحقیقاتی و اثرات ضد کرونای تأیید شده ترکیبات شیمیایی بره موم ضرورت بررسی‌های بیشتر را برای پوشش اثر پیشگیرانه­‌ی بره موم در گروه‌های پرخطر، به‌ویژه افرادی که در تماس نزدیک با بیماران COVID-19 هستند و تأیید اثرات ضد کرونای بره موم برجسته می‌کند.

نتیجه گیری:

مطالعات محققین در پنج سطح مولکولی، آزمایشگاهی، حیوانی و انسانی و شبیه سازی با کامپیوتر در ارتباط با تاثیر فرآورده های زنبورعسل به ویژه عسل، بره موم و زهر زنبورعسل بر بیماری کرونا در کشورهای مختلف انجام شده است. نتیجه این بررسی ها حاکی از آن است که این ترکیبات با تقویت و تنظیم سیستم ایمنی، کاهش علائم، مهار ویروس و کاهش عوارض، تاثیرات مثبتی در درمان بیماری کرونا دارند. بایستی توجه داشت که اهمیت این فرآورده ها به معنای اصل درمان نیست و مکمل درمان خواهند بود و استفاده از فرآورده های طبیعی زنبورعسل در کنار سایر روش های مدیریتی بیماری حائز اهمیت و قابل توصیه هستند و بایستی به این نکته توجه داشت که تحقیقات بالینی و آزمایشگاهی بسیار زیادی در آینده برای نتایج علمی دقیق تر مورد نیاز است.

با احترام، محمد رفاهی – مدیر واحد تحقیق و توسعه آقای عسل

– Propolis and its potential against SARS-CoV-2 infection mechanisms and COVID-19 disease

– Propolis, Bee Honey, and Their Components Protect against Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Review of In Silico, In Vitro, and Clinical Studies

– Fighting against the second wave of COVID-19: Can honeybee products help protect against the pandemic?