تاثیر مصرف عسل بر بیماران دیابتی نوع یک و دو

مصرف عسل طبیعی بر بیماری دیابت

دیابت یکی از بیماری های مهم در دوران مدرن است. براساس گزارش های رسمی بیش از 285 میلیون نفر در سال 2010 مبتلا به دیابت بوده اند و پیش بینی های سازمان بهداشت جهانی حاکی از آن است که این تعداد در سال 2030 به بیش از 438 میلیون نفر در سراسر جهان افزایش یابد. و یا براساس گزارش های رسمی و یا بررسی های علمی و میدانی محققین در ایران نشان می دهد تعداد مبتلایان به دیابت در ایران بیش از 5.5 میلیون نفر است و در حال حاضر 12 درصد جمعیت ایران مبتلا به دیابت و 25 درصد در مرحله پیش دیابت هستند.

کربوهیدرات ها مهمترین بخش رژیم غذایی روزانه است که مسئول نوسانات سطح گلوکوز خون می باشد. مقدار، منبع و نوع کربوهیدرات‌ها تأثیر زیادی بر سطح گلوکز خون پس از مصرف غذا دارد. هیپرگلیسمی مزمن دیابت به صورت طولانی مدت منجر به اختلال عملکرد و نارسایی اندام های مختلف به ویژه چشم ها، کلیه ها، اعصاب، قلب و عروق خونی می شود (انجمن دیابت آمریکا، 2001).

با توجه به ترکیب کربوهیدراتی و شیرین بودن عسل که به دلیل اشباع بودن از قندهای ساده است در وهله اول تصور مردم بر این است که آیا واقعا عسل می تواند در رژیم غذایی مبتلایان به دیابت قرار بگیرد یا نه و این که دقیقا مصرف عسل چه تاثیراتی بر بیماران دیابتی دارد؟ جواب علمی به این سوال در طول چند دهه اخیر در قالب تحقیقات علمی بسیار متعددی در سراسر دنیا به چالش کشیده شده است و در گزارشات علمی در سطوح مختلف بررسی های فیزیکوشیمیایی عسل، بررسی شاخص گلیسمی، آزمون های حیوانی و انسانی گزارش های متعددی ارائه شده است.

اثر گلیسمی یا نمایه قندی چیست؟

شاخص گلیسمییا شاخص گلوکوز که به‌اختصار به آن (GI) هم می‌گویند، معیاری است برای اندازه‌گیری سرعت بالا رفتن سطح گلوکز یا همان قند خون پس از خوردن نوع مشخصی از غذا. این شاخص یک رتبه‌بندی از کربوهیدرات‌ها در مقیاس ۰ تا ۱۰۰ است که با توجه به اینکه سطح قند خون را بعد از خوردن چقدر بالا می‌برد به سه دسته کلی شاخص گلیسمی پایین (کمتر از ۵۵)، شاخص گلیسمی متوسط (۵۵ تا ۷۰) و شاخص گلیسمی بالا (بیشتر از ۷۰) تقسیم می‌شوند. غذاهایی که در مقیاس گلیسمی (GI) پایین هستند، به‌آرامی و به‌طور پیوسته و غذاهایی که شاخص گلیسمی بالا دارند، به‌سرعت گلوکز را آزاد می‌کنند. شاخص گلیسمی تنها یک عدد است؛ اما به شما ایده‌ای می‌دهد که به‌وسیله آن می‌توانید بفهمید کربوهیدرات داخل غذا با چه سرعتی به گلوکز تبدیل می‌شود. هر چه عدد این شاخص گلیسمی کم‌تر باشد، تأثیر آن غذا بر روی قند خون نیز کم‌تر خواهد بود. اثر گلیسمی هر ماده غذایی به عنوان تأثیر آن بر سطح گلوکز خون پس از غذا تعریف می شود. هر دو شاخص گلیسمی (GI) و شاخص افزایشی پیک (PII) برای ارزیابی اثر گلیسمی مواد غذایی مختلف استفاده می‌شوند.

محققان مختلف استفاده از رژیم های غذایی با شاخص گلیسمی پایین را در مدیریت دیابت مطالعه کردند. براساس این مطالعات دریافتند که رژیم های غذایی با شاخص گلیسمی (GI) پایین، در مقایسه با رژیم های معمولی یا با شاخص گلیسمی بالا، افزایش کلی قند خون را در افراد مبتلا به دیابت بهبود می بخشد و این تاثیرات مثبت با شاخص گلیسمی، اوج شاخص افزایشی، کاهش  هموگلوبین اِی وای سی (HbA1c) و فروکتوزامین ارزیابی شد. آنها به این نتیجه رسیدند که استفاده از غذاهای با شاخص گلیسمی پایین به جای غذاهای با شاخص گلیسمی معولی یا بالا، از نظر بالینی تأثیر مفیدی مشابه با داروهای کاهنده گلوکوز خون بر افزایش قند خون پس از غذا دارد. براساس این یافته ها انجمن دیابت آمریکا بیان کرد که استفاده از غذاهای با GI پایین ممکن است هیپرگلیسمی پس از غذا را کاهش دهد.

دیابت یک اختلال متابولیک تحت تاثیر عوامل مختلف و بسیار متعدد است. دو نوع مختلف دیابت در انسان شناسایی شده است. دیابت نوع یک، بیماری خود ایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به محل تولید هورمون انسولین حمله کرده و تولید این هورمون و در ادامه روند جذب قند گلوکوز در بدن با اختلال مواجه می شود. این نوع دیابت بیشتر در کودکان شناسایی شده است و فراوانی کمی دارد. دیابت نوع دو توسط عوامل مختلفی ایجاد شده و مهمترین عامل آن سبک زندگی (چاقی و کم تحرکی) و عوامل ژنتیکی است. در دیابت نوع دو هورمون انسولین در بدن این افراد توانایی لازم برای هدایت قند به درون سلول ها را ندارد. در هر دو نوع دیابت جذب قندها به ویژه قند گلوکوز که سوخت اصلی سلول های بدن است با مشکل مواجه شده و گلوکوز خون توانایی ورود به درون سلول ها را نداشته و در درون رگ ها و مایع میان بافتی تجمع می کند و موجب افزایش قند خون میشود و این آغازی برای اختلالات بسیار وسیع در بدن فرد بیمار است.

استفاده از عسل به عنوان یک ماده دارویی و درمانی پیشینه چندهزارساله دارد اما در چند دهه اخیر فواید سلامتی عسل در طب مدرن توضیح داده شده است. مطالعات بالینی مختلف تاثیرات کاهنده قند عسل را تایید می کند اما نحوه مکانیسم اثر آن هنوز به طور دقیق مشخص نیست. مطالعات تجربی و بالینی استفاده از عسل در مبتلایان به دیابت حاکی از آن است که عسل می تواند به عنوان یک عامل ضددیابت دارای تاثیرات بالقوه‌ای در مدیریت و عوارض بیماری دیابت داشته باشد.

عسل یک شیرین‌کننده‌ی طبیعی با غالبیت قندهای ساده و زودهضم و طیف وسیعی از مواد موثره فعال دارای اثرات دارویی و درمانی است. ویژگی‌های عسل بسته به منبع گیاهی، منشأ جغرافیایی و شرایط آب‌و‌هوایی، وضعیت کلنی، مدیریت زنبوردار و شرایط انبارداری و نگهداری متغیر است. عسل به‌طور عمده از کربوهیدرات‌ها (۸۵-60 درصد)، آب (۲۳-13 درصد) و همچنین بیش از ۲۰۰ ترکیب دیگر (۵-1 درصد) شامل آنزیم‌ها، پروتئین‌ها، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی، ویتامین‌ها، مواد معدنی و ترکیبات ثانویه همچون پلی‌فنول‌ها، فلاونوئیدها، کارتنوئیدها، آلکالوئیدها، ترپنوئیدها، گلیکوزیدها و ساپونین‌ها تشکیل شده‌است. وجود طیف وسیعی از قندها ارزش تغذیه‌ای و خواص عمومی عسل را ایجاد می‌کند و سایر ترکیبات عسل به ویژه ویتامین‌ها و ترکیبات ثانویه که بسته به منشأ گیاهی تفاوت دارند مسئول عطر و طعم و خواص دارویی و درمانی عسل هستند.

عسل علیرغم این که یک ترکیب قندی و شیرین است و تصور اولیه بر این است که عسل قند خون را افزایش میدهد و برای بیماران دیابتی مطلوب نیست!! اما براساس گزارشات علمی مختلف می توان عنوان کرد عسل طبیعی یکی از بهترین شیرین کننده ها برای بیماران دیابتی است به نحوی که عسل علاوه بر تامین قند و انرژی مورد نیاز بدن، می تواند تاثیرات مثبتی به لحاظ افزایش انسولین سرمی، کاهش هموگلوبین اِی وای سی (HbA1c) و فروکتوزامین، کاهش گلوکوز و چربی خون و کاهش عوارض نامطلوب بیماری دیابت داشته باشد.

مزیت های عسل در مقایسه با سایر شیرین کننده ها برای بیماران دیابتی

1- شاخص گلیسمی پایین تر

به‌طورکلی عسل به دلیل ماهیت قندی که دارد در اغلب منابع به‌عنوان یک ماده غذایی با شاخص گلیسمی متوسط (کمتر از ۷۰) طبقه‌بندی می‌شود و در مقایسه با سایر شیرین‌کننده‌ها از جمله گلوکوز (شاخص گلیسمی ۱۰۰)، لاکتوز (شاخص گلیسمی ۹۰) و شکر (شاخص گلیسمی ۶۸) شاخص گلیسمی پایین‌تری دارد علاوه بر این وجود مقادیری از ویتامین‌ها، مواد معدنی، آنزیم‌ها و ترکیبات مؤثر دیگر است که ارزش تغذیه‌ای بسیار بالایی به آن بخشیده؛ در نتیجه می‌تواند جایگزین مناسبی برای شیرین‌کننده‌هایی اعم از قند و شکر و شیرین‌کننده‌های مصنوعی باشد. بر اساس جداول بین‌المللی شاخص گلیسمی عسل‌های مناطق مختلف بین ۳۲ تا ۸۷ گزارش شده و این امر نشان‌دهنده‌ی تفاوت میان شاخص گلیسمی عسل‌های مختلف و اثرات متفاوت آن‌ها بر قند خون پس از مصرف است. به طور کلی می توان عنوان کرد که عسل های طبیعی، تازه، سالم و خام با میزان فروکتوز بالاتر دارای شاخص گلیسمی پایین تری بوده و انتخاب بهتری برای مبتلایان دیابت است. در این بین عسل های اقاقیا، کنار، آویشن، قنقال، عناب و زرشک دارای شاخص گلیسمی پایین تری هستند.

2- منبع غنی از مواد موثره با اثرات آنتی اکسیدانی و آنتی بیوتیکی

اگرچه عسل یک ترکیبب اشباع شده از قندها است و 80 الی 85 درصد عسل را قندهای ساده تشکیل میدهد اما در حدود 1 تا 5 درصد از عسل را مواد موثره متنوعی اعم از عناصر معدنی، ویتامین ها (به ویژه ویتامین های گروه B و C)، آنزیم ها، آمینواسیدها، ترکیبات پلی فنولی و مواد معطر و آروماتیک تشکیل شده است که منشا اثرات دارویی و درمانی عسل است. طیف بسیار وسیعی از ترکیبات موثره زیستی با منشا شهد و گرده گیاهان در عسل وجود دارد که عامل اثرات آنتی اکسیدانی و آنتی بیوتیکی عسل می باشد. حضور قندهای ساده و زودهضم و بیش از 40 نوع قند مختلف مونوساکارید، دی ساکارید و الیگوساکارید باعث شده است که عسل یک ترکیب قندی پیچیده باشد و فرآیند جذب در سلول ها و اثرات پری بیوتیکی و کاهنده قند خون داشته باشد.

3- اثرات مثبت مصرف عسل در قالب مطالعات پیش بالینی بر روی مدل های حیوانی

تاثیر مصرف عسل بر روی حیوانات مختلف به ویژه موش ها و خرگوش های آزمایشگاهی در قالب طرح های تحقیقاتی بسیار متعددی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. یافته های این تحقیقات نشان می دهد که مصرف عسل در افزایش انسولین خون، کاهش فروکتوزامین و قند خون موش های مبتلا به دیابت تاثیرات معنی داری دارد. در این تحقیق نشان داد که قرص های متفورمین و گلی بن کلامید تاثیرات قابل توجهی در کاهش قند خون دارد اما ترکیب عسل با این قرص ها به طور معنی داری باعث کاهش قند خون موش های آزمایشگاهی میشود. تاثیرات مصرف عسل در موش و خرگوش های مبتلا به دیابت حاکی از آن است که عسل طبیعی می تواند در افزایش انرژی، کاهش عوارض دیابت، کاهش قند خون، کاهش فروکتوزامین و هموگلوبین اِی وای سی (HbA1c) و چربی خون و سایر فاکتورهای آزمایشگاهی و زیستی تاثیرات مثبت و معنی داری داشته باشد.

4- مصرف عسل در بیماران دیابت در قالب آزمایشات بالینی

فعالیت های متابولیک روزانه سلول ها و اندام های ما متکی به داشتن یک رژیم غذایی متعادل از همه گروه های غذایی اعم از پروتئین ها، لیپیدها، کربوهیدرات ها، ویتامین ها، مواد معدنی، آمینواسیدها و ترکیبات زیست فعال مورد نیاز انسان است. به طور کلی شروع بیماری های مختلف می تواند تحت تاثیر کمبود یا مصرف بیش از حد یک یا چند ماده مغذی باشد. بیماری دیابت تحت تاثیر اخلال در هورمون انسولین و افزایش گلوکوز خون است. مطالعات منتشر شده اثرات مطلوب عسل را در افراد سالم و دیابتی نشان می دهد. از آن جایی که استرس اکسیداتیو عمدتا مسئول ایجاد دیابت است، اثرات آنتی اکسیدانی عسل می تواند در مدیریت بیماری دیابت تاثیرات قابل توجهی داشته باشد.

آزمایشات انسانی مختلف نتایج امیدوارکننده ای از مصرف عسل در افراد سالم و دیابتی را نشان می دهد. براساس یافته های این تحقیقات مشخص میشود که: مصرف عسل در مقایسه با شکر باعث بهبود پرفایل چربی، کاهش قند خون، کاهش تری گلیسرید و هموسیستئین و افزایش میزان انسولین خون میشود.

 نتیجه گیری:

تاثیر مصرف عسل بر بیماران دیابتی در سه سطح آنالیز فیزیکوشیمیایی و نمایه قندی، آزمایشات حیوانی و انسانی نشان می دهد که عسل علیرغم یک ترکیب قندی و شیرین می تواند به عنوان یک شیرین کننده سالم و طبیعی جایگزین سایر شیرین کننده های مصنوعی شود تا در تامین کربوهیدرات ها و انرژی مورد نیاز روزانه مورد استفاده قرار گیرد. علاوه بر این تاثیرات مثبت مصرف صحیح عسل در بلند مدت می تواند منجر به کاهش قند خون، افزایش انسولین، کاهش فروکتوزامین و هموگلوبین اِی وای سی (HbA1c)، بهبود پرفایل چربی و کاهش چربی خون شود. از دیگر عوارض مطلوب عسل که تحت تاثیر ترکیبات زیستی و فعال آن است می توان به اثرات آنتی اکسیدانی آن اشاره کرد. در مبتلایان دیابت مشکلات ناشی از استرس اکسیداتیو و بالا بودن میزان گلوکوز خون منجر به طیف بسیار وسیعی از مشکلات بر روی اندام های مختلف همچون قلب و عروق خونی، چشم، اعصاب، کبد و کلیه ها شود و ترکیبات آنتی اکسیدانی عسل می تواند در کاهش این عوارض تاثیرات مطلوبی داشته باشد. اگرچه عسل می تواند به عنوان یک ترکیب بالقوه با اثرات خوب در بیماران دیابتی استفاده شود اما توجه به مصرف صحیح عسل، انتخاب نوع عسل به لحاظ طبیعی بودن و شاخص های کیفی و تعیین دوز صحیح مصرف بسیار لازم و اجباری است و قطعا مصرف بیش از حد عسل طبیعی و یا مصرف عسل های بی کیفیت می تواند تاثیرات نامطلوبی بر سلامت مبتلایان به دیابت داشته باشد.

 کدام عسل ها برای بیماران دیابتی مطلوب تر است؟

عسل های طبیعی، تازه، سالم، خام و با شاخص گلیسمی پایین تر می تواند انتخاب بهتری برای بیماران دیابتی باشد. بیماران دیابتی با نظر پزشک متخصص خود می توانند در بین عسل های مختلف عسل های کنار، زول و آویشن را به عنوان یک عسل مناسب با اثرات ضددیابتی در رژیم غذایی خود قرار دهند. گزارشات تجربی از مصرف عسل کنار و زول نیز موید این موضوع است که مصرف صحیح و طولانی مدت ازاین عسل ها در کنار داشتن یک رژیم غذایی مناسب می تواند در مدیریت این بیماری بیسار موثر باشد.

رفرنس:

1. Bobiş O, Dezmirean DS, Moise AR. Honey and Diabetes: The Importance of Natural Simple Sugars in Diet for Preventing and Treating Different Type of Diabetes. Oxid Med Cell Longev. 2018 Feb 4;2018:4757893. doi: 10.1155/2018/4757893. PMID: 29507651; PMCID: PMC5817209.
2. Kadirvelu, A., & Gurtu, S. (2013). Potential benefits of honey in type 2 diabetes mellitus: a review. International journal of collaborative research on internal medicine and public health, 5, 199-216.
3. Erejuwa OO, Sulaiman SA, Wahab MS. Oligosaccharides might contribute to the antidiabetic effect of honey: a review of the literature. Molecules. 2011 Dec 28;17(1):248-66. doi: 10.3390/molecules17010248. PMID: 22205091; PMCID: PMC6268503.
4. Fasanmade, Adesoji & Oluwakemi, A. (2008). Differential effect of honey on selected variables in alloxan-induced and fructose- induced diabetic rats. African Journal Biomedical Research. 11. 10.4314/ajbr.v11i2.50706.
5. Abdulrhman, Mamdouh. (2016). Honey as a Sole Treatment of Type 2 Diabetes Mellitus. Endocrinology & Metabolic Syndrome. 05. 10.4172/2161-1017.1000232.
6. Erejuwa, Omotayo & Sulaiman, Siti Amrah & Wahab, Mohd. (2012). Honey – A Novel Antidiabetic Agent. International journal of biological sciences. 8. 913-34. 10.7150/ijbs.3697.